Jeśli zmarły nie pozostawił testamentu lub też jest on nieważny, zachodzi dziedziczenie ustawowe. Kolejność dziedziczenia jest ściśle określona w ustawie. Jak wygląda? Komu należy się zachowek? Sprawdźmy!

Dziedziczenie ustawowe: zasady

Zgodnie z kodeksem cywilnym powołanie do spadku może wynikać z ustawy bądź z testamentu zmarłego. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku ma miejsce wtedy, gdy spadkodawca nie powoła spadkobiercy bądź też spadkobierca nie może przyjąć spadku. Najczęściej mówimy o trzech przypadkach:

• spadkobiorca nie żyje w momencie otwarcia spadku (w przypadku osoby prawnej, gdy nie istnieje ona w momencie otwarcia spadku)
• spadkobiorca nie przyjmie spadku
• spadkobiorca zostanie uznany za niegodnego zgodnie z art. 928 k.c.

Za niegodnych uznaje się spadkobiorców, którzy dopuścili się przestępstwa przeciwko spadkodawcy i nie zostało im ono wybaczone, a także tych którzy podstępem lub groźbą nakłaniają do sporządzenia lub odwołania testamentu, sami go ukrywają lub też niszczą.

Zgodnie z art. 926 kc „dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą”.

Dziedziczenie ustawowe: kolejność

Kodeks cywilny bardzo precyzyjnie określa kolejność dziedziczenia ustawowego. W pierwszej kolejności po zmarłym dziedziczą w częściach równych dzieci oraz małżonek, przy czym część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeśli spadkodawca nie posiadał dzieci, zgodnie z ustawą do spadku powołani są jego małżonek i rodzice.

Udział spadkowy każdego z rodziców, którzy dziedziczą razem z małżonkiem spadkodawcy, wynosi 1/4 całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku.

Jeśli zmarły nie miał ani dzieci ani małżonka, wówczas cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Jeśli natomiast jedno z rodziców spadkodawcy nie żyje, wówczas dana część spadku przypada jego rodzeństwu.

Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

W dalszej kolejności: jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.

Ujmując to prościej i bardziej schematycznie grupy spadkobierców w poszczególnych liniach i kolejność dziedziczenia ustawowego wyglądają następująco:

1. małżonek oraz dzieci i dalsi zstępni spadkodawcy,
2. małżonek oraz rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy,
3. dziadkowie spadkodawcy i ich zstępni,
4. dzieci małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku,
5. gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarb Państwa.

Dziedziczenie ustawowe a zachowek

Jeśli spadkodawca w testamencie zmienia opisaną wyżej kolejność dziedziczenia ustawowego np. przekazując całość majątku osobie niespokrewnionej, wówczas rodzina zmarłego może się ubiegać o zachowek. Zachowek chroni najbliższych spadkodawcy przez negatywnymi skutkami pominięcia przy dziedziczeniu spadku – mimo, że nie są oni wymienieni w testamencie i nie otrzymają kwoty, której być może się spodziewali, nie zostaną też z niczym. Wysokość zachowku to najczęściej połowa wartości udziału należnego spadkobiercom ustawowym. Jeśli uprawniony do zachowku spadkobierca jest małoletni lub też trwale niezdolny do pracy, otrzyma 2/3 wartości udziału wynikającego z zasad dziedziczenia ustawowego.

Komu przysługuje zachowek? Zstępnym (tj. dzieciom, wnukom, itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy pod warunkiem, że osoby te miałyby prawo do spadku zgodnie z kolejnością dziedziczenia ustawowego.

Spadkodawca może pozbawić spadkobiorców prawa do zachowku (wydziedziczyć ich). Art. 1008 kc mówi, że:

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Zgodnie z art. 1009 kc przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna zostać zawarta w treści testamentu. W takiej sytuacji do zachowku uprawnione są dzieci wydziedziczonego.

Sprawy o zachowek najczęściej rozstrzygane są w skomplikowanym i czasochłonnym postępowaniu sądowym. Tego typu sprawy wymagają wykazania majątku spadkowego, a często także rekonstrukcji operacji finansowych zmarłego dokonywanych przed śmiercią. Ma to na celu sprawdzenie, czy część spadku nie została rozdysponowana w formie darowizn z pominięciem zapisu w testamencie czy też zwykłej kolejności dziedziczenia ustawowego.